ابزار اپل گزارش می دهد؛
عزم دولت در پیشبرد دیپلماسی محیط زیست برای مهار ریشه ای پدیده گردوغبار
ابزار اپل: مساله گردوغبار ازجمله مسائلی است که در خیلی از کشورها حل شده است؛ معضلی که بگفته کارشناسان با عزم ملی و برنامه عملیاتی و البته همکاری راهبردی منطقه ای می تواند در کشور ما نیز ظرف سه سال مدیریت شود. این مساله حالا با عزم دولت در پیشبرد دیپلماسی محیط زیست در دستورکار قرار گرفته است.
به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، چندسالی است که پدیده گردوغبار و ریزگردها مناطق جنوب غرب و جنوب شرق کشورمان را تحت تاثیر خود قرار داده و دامنه ریزگردها در فروردین ماه امسال علاوه بر مناطق جنوبی و مرکزی حتی استانهای شمالی کشور را نیز درگیر کرده است. معضلی که حتی برای رفع آن سال ها است ستادی تحت عنوان "ستاد ملی سیاستگذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار" بوجود آمده است؛ ستادی که در مرداد سال ۱۳۸۸ ایجاد و آئین نامه در ارتباط با این ستاد نیز در دو نوبت اصلاح و در نهایت برای اجرا در اردیبهشت ماه ۱۴۰۰ توسط هیات وزیران به دستگاههای اجرائی ابلاغ گردید.
این ستاد متشکل از ۱۶ وزارت خانه و سازمان با مسئولیت رئیس سازمان حفاظت محیط زیست است و دبیرخانه آن در سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد.
اما با وجود این که ستاد ملی سیاست گذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار تا حالا اقدامات گسترده ای برای مدیریت این مساله در داخل و پیرامون مرزهای کشور انجام داده است اما بنظر می رسد با گذشت بیش از ۱۲ سال از کار این ستاد، نتایج آن برای کشور ملموس نیست و هنوز هم شاهد ورود این میهمان ناخوانده به کشور هستیم.
۳۰ فروردین سالجاری بود که ایرنا در گزارشی تحت عنوان «گردوغبار پیامد خشکسالی یا بی توجهی/ضرورت ورود جدی وزارت خارجه برای رفع مشکل» این مورد را در گفتگو با یک عضو سابق ستاد ملی سیاست گذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار و عضو هیات علمی پژوهشگاه سازمان هواشناسی و علوم جوی و از کارشناسان این حوزه مورد بررسی قرار داد.
در این گزارش ضمن اشاره به گذشت ۱۲ سال از ایجاد ستاد ملی سیاست گذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار و با وجود انجام اقدامات گسترده برای مدیریت خشکسالی در داخل و پیرامون مرزها و عدم نتیجه گیری ملموس، ورود جدی وزارت امور خارجه کشورمان و توجه به دیپلماسی محیط زیست برای رفع اساسی این مساله مورد تاکید قرار گرفت.
چراکه بنا بر اعلام کارشناسان محیط زیست حدود ۷۰ درصد منشاء ریزگردها و پدیده گردوغبار یعنی چیزی بیش از ۲۷۰ میلیون هکتار که از آغاز امسال هجومی پیاپی به کشور را داشته است در ارتباط با کانون های خارجی است و در کشورهای همسایه غربی ایران شکل می گیرد.
اما بر طبق این گزارش، میلیونها مترمکعب خاک در منطقه ای بزرگ بین استانهای ذیقار، دیوانیه و المثنی در کشور عراق وجود دارد که با وزش کمترین باد انتشار و پراکنده شدن ریزگردها در مناطق جنوب و شرق عراق و در ادامه به مناطق غرب و جنوب غرب ایران را به دنبال خواهد داشت. ضمن این که واگذار نکردن حق آبه سوریه و عراق از رودخانه های دجله و فرات توسط دولت ترکیه نیز مزید بر علت شده است.
دولت ترکیه نیز در طول دو دهه اخیر بر روی دو رودخانه دجله و فرات ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه پایه گذاری کرده است که تنها سد آتاتورک که روی رودخانه فرات راه اندازی شده است، به لحاظ ظرفیت مخزن به اندازه ظرفیت کل سدهای ایران یعنی ۵۰ میلیارد مترمکعب آب و سد ایلیسیو روی رودخانه دجله نیز حدود ۱۰ میلیارد مترمکعب یعنی حدودا صد برابر سید لتیان گنجایش ظرفیت آب دارند.
پنجم خردادماه جاری بود که حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه کشورمان بعد از دستور و تاکید دکتر رئیسی رئیس جمهور برای رفع مشکل ریشه ای گردوغبار و آلایندگی هوا با همکاری وزارت امور خارجه و دیگر دستگاههای ذیربط، از راه رایزنی با کشورهای همسایه، با ارسال نامه ای به وزرای خارجه کشورهای دارای منشاء ریزگرد یا مبتلا به بحران زیست محیطی حاصل از انتشار گسترده گردوغبار در منطقه ضمن درخواست همکاریهای فنی دوجانبه برای مهار ریزگردها، خواهان انعقاد یک کنوانسیون منطقه ای با مشارکت سازمان ملل متحد و سازمان های تخصصی آن بخصوص برنامه محیط زیست ملل متحد و سازمان بهداشت جهانی شد.
وزیر امورخارجه کشورمان در بخشی از نامه خود آورده است که پدیده زیست محیطی ریزگردها مرز نمی شناسد و به سلامت همه مردم منطقه مرتبط می باشد پس لازم است که همه دولت های منطقه فارغ از مسائل سیاسی در مقابله با بحران گردوغبار به صورت جدی و موثر مشارکت کنند و ذیل این کنوانسیون یک صندوق ایجاد شود که کمک های بین المللی و منطقه ای به آن واریز شده و هر چه سریعتر از محل این صندوق مبارزه با پدیده ریزگردها و بیابان زایی هماهنگ تر و سریعتر صورت گیرد.
بر همین اساس نیز علی سلاجقه رئیس سازمان حفاظت محیط زیست اوایل خردادماه جاری برای رایزنی با روسای سازمان های محیط زیست کشورهای عراق و سوریه در مورد معضل ریزگردها راهی این کشورها شد و مقرر است برای پیگیری این مساله منطقه ای هفته جاری به منظور تشکیل قریب الوقوع دبیرخانه ای برای حل چالش ریزگردها به کشورهای ترکیه، امارات و کویت سفر کند.
رییس سازمان حفاظت محیط زیست ۱۶ خردادماه جاری و بعد از بازگشت از کشورهای عراق و سوریه نیز یک نشست نیز تحت عنوان محیط زیست، دیپلماسی منطقه ای، مدیریت تغییر اقلیم، آب، مقابله با گردوغبار با حضور سفرای کشورهای هم جوار و نمایندگان سازمان های تخصصی بین المللی مقیم ایران به منظور ایجاد آمادگی و میزبانی از وزرای محیط زیست کشورهای منطقه برگزار کرد.
این گردهمایی مقرر است ۲۱ تیرماه سالجاری به منظور اتحاد و همگرایی منطقه ای و استفاده از تجربیات دیگر کشورها به منظور یافتن راهکارهای عملیاتی برای مقابله با چالش های زیست محیطی برگزار گردد.
سلاجقه همین طور بعد از سفر اخیر خود به دو کشور عراق و سوریه که به قول وی این دو کشور منشاء اصلی ریزگردها به کشورمان محسوب می شوند، اعلام نمود: دقیقا مناطقی که کانون اصلی ریزگردها محسوب می شوند، مناطقی هستند که مخاصمه در آنجا وجود دارد یعنی هم در دیرالزور سوریه و منطقه دیاله در کشور عراق به طوریکه هم اکنون گروههای داعشی و کشورهای بیگانه در آنجا فعال می باشند و شرایط طوری شده است که در چند سال گذشته اجازه کشت و زرع در این مناطق به مردم داده نشده است و مردم کاملا از این مناطق کوچ کرده اند و اراضی رها و خشک شده اند.
وی می گوید: نتایج مطالعات در بعد منشاء یابی خارجی ریزگردها نشان داده است عربستان با ۹۰ میلیون هکتار و عراق با ۲۴ میلیون هکتار و سوریه با ۴ میلیون هکتار بیشترین کانون گردوغبار را دارند، سپس یمن، امارات در رده های بعدی قرار گرفته و سوریه و عراق بر وضعیت آب و هوایی ایران تاثیرگذاشته اند.
به گفته رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، در داخل کشور حدود ۳۴ میلیون هکتار مجموعه بیابانی کشور است که وضعیت پنج میلیون هکتار آن کاملا بحرانی است و منشاء گردوغبار محسوب می شوند و این در حدود چند استان کشور همچون استانهای کرمان، خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، سمنان، یزد و اصفهان قرار گرفته و استان کرمان بیشترین سطح را به خود مختص کرده است و خوزستان نیز از وضعیت نامناسبی برخوردارست. سلاجقه این را هم گفته است که در پنج سال گذشته حدود ۲ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان برای مهار پدیده گردوغبار بودجه اختصاص داده شده است که حدود ۲.۵ میلیون هکتار از این پنج میلیون هکتار بعنوان کانون بحرانی اصلی گردوغبار مدیریت شده است اما ایران چه از نظر زیست محیطی و چه از نظر منابع آبی و خاکی در وضعیت آستانه قرار دارد.
خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا با دکتر فرود شریفی عضو هیات امنای علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، مجری طرح الگویی و دانش بنیان و رئیس اسبق سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور و رئیس هیات مدیره انجمن علمی مقابله و سازگاری با خشکی و خشکسالی در مورد دلیلهای بروز ریزگردها و راهکارهای رفع آن به گفت و گو نشسته است که در ادامه می خوانید.
ریزگردها چگونه ایجاد می شوند؟
شریفی: وقایع گردوغبار تقریباً در تمام مناطق جهان رخ می دهد. ذرات بسیار ریز خاک بعد از برخاستن از زمین در اثر باد، به جهت سبکی فوق العاده و سطح ویژه زیاد، به صورت معلق مدت ها در هوا باقی می مانند و در صورت وجود جریانات مساعد جوی، گاهی صدها یا هزاران کیلومتر مسافت را طی می کنند و تا ارتفاعی بیش از چند هزار متر از سطح زمین گسترش می یابند و در راه خود می توانند دشت ها و کوهستان ها حتی دریاها را درنوردند و از کشوری به کشور دیگر و حتی از قاره ای به قاره ای دیگر جابجا شوند.
هر چه میزان خشکی سرزمینی بیشتر باشد، انتظار می رود که بر شدت و دفعات رخداد گردوغبار نیز افزوده شود. این پدیده روی زیرساخت های مختلف شبکه برق رسانی، کشاورزی، آب، سلامتی، دامداری و گردشگری، حمل و نقل، بارندگی و خیلی از موارد دیگر اثرگذار می باشد.
چهار عنصر اصلی طبیعت یعنی آب، خاک، باد و دما در ایجاد ریزگرد نقش دارند و ریزگرد را ایجاد می کنند.
بروز ریزگرد پیامد بیابان زایی است و به کرات در مناطق خشک و نیمه خشک جهان اتفاق می افتد و اغلب صدمات جبران ناپذیری به بوم سازگان شکننده این مناطق وارد می سازد. دو عنصر آب و خاک بستر و زیربنای سایر منابع زیستی هستند.
آلودگی و فرسایش، به هم خوردن ساختار طبیعی، خشکسالی، بارگذاری بیش از ظرفیت تحمل بر منابع موجود، موجب اختلال در سایر سیستم ها شده و منجر به عکس العمل طبیعت به صورت بروز ریزگرد یا سیل می شود.
بررسی ها نشان داده است که به سبب تاثیر عوامل طبیعی از یک طرف و دخالت های نادرست انسانی از جانب دیگر، فرسایش خاک به صورت آبی و بادی در بسیاری مناطق دنیا تشدید شده است. ازاین رو در وضعیت فعلی برخی دشت ها که خاک مستعد (ریزدانه و خشک آماده انتقال) دارند، بعنوان چشمه و کانون بحران در هنگام وزش باد عمل کرده و در مناطق دیگر که خاک ریزدانه کمتری دارد، با انتقال ذرات دریافتی از خارج از منطقه به اضافه ظرفیت محلی و منطقه ای، نقش چشمه ثانویه تولید گردوغبار را بازی می کنند.
با این وصف، وقتی که شرایط مهیا شود (کمبود رطوبت، وجود باد، اختلاف فشار و... ) گردوغبار محلی، منطقه ای یا فرامنطقه ای ایجاد می شود.
کدام یک از کشورهای جهان بیش از همه در معرض ریزگردها هستند؟
پدیده گردوغبار یکی از پدیده های مخرب و رایج در نواحی خشک و بیابانی جهان و ایران است. ریزگرد پدیده ای است که از سالیان بسیار دور در جهان بخصوص شمال آفریقا، شمال چین، استرالیا، غرب آمریکا، کانادا و خاورمیانه وجود داشته است. گرمایش زمین در پهنه کشور مغولستان و سرمایش زمین در شمال کشور چین، عامل موثر در ایجاد گردوخاک در بخش های شمالی این کشور است.
مطالعه طوفان های گردوغبار کشور مغولستان نشان داده که بیشترین فراوانی وقوع این طوفان ها در غرب مغولستان و سرزمین های تحت تاثیر بیابان گبی و دریاچه های بزرگ غرب مغولستان است، رخ می دهد. بیشتر این نوع طوفان ها در بهار رخ می دهد که هوا و خاک خشک هستند.
کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا (ناحیه منا MENA) که جزو مناطق خشک و نیمه خشک هستند، بیشتر از سایر کشورها در معرض بروز وقایع ریزگرد قرار دارند. میانگین بارندگی سالانه این مناطق حدود ۱۶۰ میلیمتر در سال است و خشکی و کم آبی در منطقه منا و بخصوص در خاورمیانه با اهمیت ترین علت در ناپایداری این منطقه بوده و فاکتوری اساسی در بروز مشکل در توسعه اقتصادی، رفاه اجتماعی و مهاجرت در منطقه شمرده می شود.
در جنوب شرقی کشورمان نیز پدیده ریزگرد و حرکت ماسه روان از گذشته های دور وجود داشته اما در چند دهه گذشته این پدیده در منطقه گسترش پیدا کرده و بخصوص در جنوب غربی کشور بیشتر شده است. منشأ پدیده ریزگردها بخشی خارجی و قسمتی دیگر محلی است و بطور مسلم برخی وقایع ریزگرد ابتدا در کشورهای همسایه شکل گرفته و در داخل کشور تشدید شده و شرایط حادی را به وجود می آورند.
پیش بینی ها نشان دهنده آنست که در صورت ادامه یا تشدید شرایط گذشته، عواقب کم آبی و بروز ریزگردها در کشور وخیم تر و گسترده تر خواهد شد.
آیا مطالعه کاملی در زمینه معضل گردوغبار در ایران انجام شده است؟
شریفی: بطور کلی در سطح جهان به کمک ماهواره های متعدد، پایش و اندازه گیری پارامترهایی مثل فشار، دما، غبار، باد و بارش انجام می شود و مطالعات جهانی و منطقه ای مختلفی توسط سازمان جهانی هواشناسی، پانل بین دولتی تغییر اقلیم، در سطح جهانی انجام شده است.
از سال ۲۰۰۷، سازمان جهانی هواشناسی (WMO) یک شبکه همکاری با مشارکت ۱۵ سازمان مختلف و چندین مدل پیشبینی و تحلیل و بررسی گردوغبار تحت عنوان "سامانه هشدار و ارزیابی طوفان های شن و گرد و خاک" برای مطالعه این پدیده بوجود آورده است.
در ایران، گرچه مطالعات ریزمقیاس کمی در مورد فرسایش بادی و معضل گردوغبار در مقایسه با فرسایش آبی انجام شده است اما مطالعات مختلفی توسط پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع، سازمان هواشناسی، سازمان زمین شناسی، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در این خصوص صورت گرفته است.
طبق گزارش های موجود که عمدتاً در چارچوب طرح شناسایی کانون های بحرانی فرسایش بادی و تعیین اولویت های اجرائی در استانهای بیابانی کشور که بیشتر در معرض پدیده فرسایش بادی قرار دارند، انجام شده، ۱۳۷ منطقه تحت تاًثیر فرسایش بادی در سطح کشور شناسایی شده اند که مساحت آنها نزدیک به ۳۰ میلیون هکتار است.
فرسایش بادی یا بادروبی در واقع پروسه روبیده شدن موادی همچون شن و خاک از سطح زمین به وسیله باد است.
از این مناطق حدود ۱۳ میلیون هکتار جزء منطقه برداشت، حدود ۲ میلیون هکتار جزء منطقه حمل و حدود ۵ میلیون هکتار جزء منطقه رسوب گذاری قرار گرفته و حدود ۱۰ میلیون هکتار مناطق تحت تاثیر محیط پیرامونی مرحله اول هستند. البته در حالت کلی اغلب مناطق کشور در شرایط خاص تحت تاثیر مستقیم و غیرمستقیم ریزگرد قرار می گیرند.
شدت فرسایش بادی در مناطق مختلف یکسان نیست و از محلی به محل دیگر متفاوت می باشد. هم اکنون ۱۶۰ کانون بحرانی فرسایش بادی و ایجاد ریزگرد و گردوغبار به مساحت بالغ بر ۶.۴ میلیون هکتار در سطح کشور شناسایی شده است. بر مبنای مطالعات انجام شده کانون های بحرانی داخلی و خارجی و چشمه های ریزگرد با تفاوت هایی شناسایی شده است.
دلیل اصلی فعال شدن کانون گردوغبار که بتازگی حتی برخی استانهای شمالی کشور را هم درگیر کرده است، چیست؟
شریفی: پدیده گردوغبار همچون تغییرات اقلیمی است که در چند سال گذشته از سیر طبیعی خود خارج شده است. افزایش پدیده طوفان های گرد و خاک در سالهای اخیر، منطقه خاورمیانه و بخصوص در کشورمان را در مقیاس گسترده ای درگیر کرده است.
در خیلی از مناطق جنوبی، غربی و شرق کشور شاهد رخداد گردوغبار هستیم. پدیده هایی همچون خشکسالی، گرمایش جهانی و تغییر اقلیم و سدسازی بی رویه در بالادست، خشک شدن تالاب ها، توسعه کشاورزی، ناامنی، جنگ، رها کردن اراضی و کشت و کار همچون دلیلهای اصلی، تشدید فعالیت چشمه های اصلی نسبت به گذشته است و می تواند موجب وقوع نوسانات گسترده در شرایط آب و هوایی و گردوغبار بخصوص در مناطق خشک و مستعد شود.
این نوسانات سبب تغییرات وسیعی در الگوهای آب و هوایی نظیر توزیع بارش و رخداد پدیده های جدی جوی شده و در پی آن موجب گسترش و ادامه خشکسالی، فرسایش خاک و وقوع طوفان های گردوغبار و تخریب های زیست محیطی می شود. ناحیه منا MENA به سبب قرارگرفتن روی کمربند خشک کره زمین، جزء مناطق لطمه پذیرپذیرتر، در جهان و مستعد دریافت اثرات تغییر اقلیم است.
بیشترین تغییرات بارز در این منطقه که قبلا فقط از خشکی رنج می برده است، هم اکنون از خشکسالی و کم آبی که با قطع ورود آب از بالادست تشدید شده است، افزایش میانگین دما، کاهش و افزایش بی نظمی در بارش و به هم خوردن خاک، کاهش پوشش گیاهی به سبب فعالیتهای انسانی، صورت گرفته است.
یازده عامل روی شدت گردوغبار در منطقه خاورمیانه اثر می گذارند که موثرترین آنها کمبود رطوبت و قطع جریان آب از بالا دست است. در حالیکه تبخیر و پوشش ابری در درجات بعدی اهمیت قرار دارند. در چند سال گذشته، این منطقه ده ها طوفان گردوغبار را تجربه کرده است.
به عنوان مثال بعضی از این گردوغبار عظیم بوجود آمده از مرزهای عراق و یا صحرا و بیابان های آفریقا به سمت جنوب غربی حرکت کرده که از عربستان سعودی و دریای سرخ عبور و به مصر می رسد و برخی نیز به اروپا وارد می شود.
جریان آب در رودخانه دجله و فرات براثر خشکسالی های متداوم کاسته شده است. کاهش کیفیت آب و افزایش شوری خاک نشاندهنده آنست که مساحت زیادی از عراق با مشکلات جدی بیابانزایی مواجه می باشد. علاوه بر این درجنگ های خلیج فارس، شمار زیادی از درختان نخل تخریب شدند که بعنوان مانع طبیعی برای مقابله با حرکت باد یا توسعه بیابانزایی اثرگذاری داشتند. با نگاه کلی تر، شمار زیادی از کشاورزان و ماهیگیران، زمین ها و روستاها را که تبدیل به بیابان شده است، ترک کرده اند.
توسعه سطوح بیابانی منجر به وقوع طوفان های شنی یا گردوغبار بیش از گذشته شده است. بین سالهای ۲۰۰۷ تا ۲۰۰۹ میلادی حدود ۴۰ درصد از اراضی زیرکشت و تولید محصولات آنها کاسته شده است و ۳۰ هزار ساکن روستایی خانه های خودرا ترک و مهاجرت کرده اند.
منشاء اصلی خارجی و داخلی و همین طور عوامل بروز این ریزگردها کدامند؟
شریفی: تا سال ۱۳۸۰ سه استان کشور با معضل ریزگرد مواجه بوده اند که پس از پنج سال دو برابر شده و بعد از 10 سال معضل به ۱۴ استان گسترش یافته است و بتازگی تا ۲۲ استان کشور از این بحران متاثر شده اند. در ضمن ۱۰ سال تعداد وقایع گردوغبار در غرب کشور بیش از ۶۰۰ درصد بالا رفته است.
در طول چند دهه گذشته گردوغبار وارد شده به کشورمان نشات گرفته از کشورهای همسایه های غربی، شامل کشورهای عراق، سوریه، اردن، عربستان و خود کشور ایران بوده است و سهم هر یک از کشورهای مورد اشاره در تولید گرد و خاک متفاوت بوده و بیشترین نقش در تولید آنرا به ترتیب کشورهای عراق، سوریه و عربستان بر عهده دارند.
بر اساس مطالعات انجام شده در سازمان هواشناسی کشور بر پایه آمارها و تصاویر ماهوارهای ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۱ تعداد ۵۲۹ طوفان مستقل روانه مرزهای غربی کشور شده است و این طوفان ها از ۲۴۴ کانون مجزا نشأت گرفته اند. از این تعداد طوفان مشاهده شده تعداد ۱۴۳ طوفان گردوغبار با شدت زیاد، ۱۷۲ طوفان با شدت متوسط و تعداد ۲۱۴ طوفان با شدت کم بوده است.
بر اساس این مطالعات ۶ کانون اصلی تولید گردوخاک شناسایی شده است که طی ۱۰ سال حداقل ۱۰ طوفان از آن کانون ها روانه ایران شده است. مساحت تقریبی مجموع این ۶ کانون اصلی در حدود ۶۶۵۴ کیلومترمربع ارزیابی شده است. یکی از با اهمیت ترین این کانون ها مناطق محصور در میان مرز بین کشورهای عراق و سوریه در غرب نینوا است که در مجموع طی ۱۰ سال در حدود ۴۰ طوفان گردوغبار با شدت های متوسط و زیاد از این منطقه به سمت ایران منتقل کرده است.
دو کانون اصلی دیگر دو منطقه واقع در شمال سد حدیثه در قسمت شمال غربی دریاچه تارتار است و در دو کانون مورد اشاره که در مجموع مساحتی در حدود ۱۹۲۳ کیلومتر مربع را دربرگرفته اند بالغ بر ۲۸ طوفان با شدت های نسبتاً زیاد در ۱۰ سال تولید و به سمت ایران روانه گشته است.
دیگر کانون اصلی و مولد ریزگرد که ایران را با بحران جدی مواجه ساخته است صحرای المثنی واقع در ۲۰۰ کیلومتری مرز استان خوزستان است. منطقه حاضر با مساحتی در حدود ۱۶۳۰ کیلومتر مربع همچون اصلی ترین مناطقی است که در طول سال بارها جو استانهای جنوبی و جنوب غربی کشور را تحت تأثیر گردوخاک خود قرار می دهد. از منطقه مذکور در طول سال در حدود ۲۱ طوفان با شدت زیاد مشاهده شده است.
اراضی کشاورزی فعلی بیش از ۱۲ هزار سال نیازهای بشر را تامین کرده اند. در آینده نیز در طول هزاران سال، بیش از ۹۵ درصد غذا و سایر مایحتاج جوامع باید از راه این اراضی تولید و تامین شوند و این عرصه ها باید پایه و اساس تامین امنیت غذایی جامعه باشند.
سالانه هزاران هکتار از این زمینهای حاصلخیز کشاورزی برای توسعه شهرها، توسعه مناطق صنعتی، مسکونی و تجاری دستخوش تبدیل و تخریب قرار می گیرد. علاوه بر اینها میزان تخریب اراضی مرتعی و جنگلی در سال بیش از تغییرات مذکور است.
علاوه بر تغییرکاربری، چالش های بزرگ دیگری مانند تشدید فرسایش آبی و بادی، شور شدن اراضی، کاهش حاصلخیزی و تخلیه خاک ها از عناصر غذایی و موادآلی و..... نیز از راه تخریب و کاهش کیفیت خاک ها، علاوه بر کاهش تولید محصول، خسارات هنگفتی را به طبیعت وارد می نماید که باید مورد توجه جدی قرار گیرند.
اگر اقدام جدی در توقف روند معیوب و رفع این معضلات نشود، با ادامه این وضعیت، تا چند دهه آینده بروز شرایط بحرانی غیر قابل برگشت دور از انتظار نخواهد بود.
مهمترین و اساسی ترین راهبرد برای مهار و مقابله با ریزگردها چیست؟
شریفی: نخستین گام در انجام اقدامات مقابله ای به منظور کاهش اثرات پدیده گردوغبار و ریزگردها، شناخت ماهیت رفتاری، عوامل تشدیدکننده آن و نیز نقاط تأثیرپذیر از این پدیده است. در گام بعدی نیاز است تا کانون های اصلی و مناطق عمده برخاست گردوغبار مورد شناسایی قرار گرفته تا اقدامات مقابله ای در این کانون ها صورت گیرد.
در بیشتر موارد، پیشگیری از تبدیل یک ناحیه به کانون برخاست گردوغبار، به مراتب ساده تر و کم هزینه تر از مقابله با کانون های شکل گرفته است. ازاین رو شناخت نقاط محتمل برای تشکیل کانون های گردوغبار نیز از اهمیت بالایی برخوردارست.
کشور ایران روی کریدور گردوغبار غرب آسیا واقع شده است که این کریدور دارای جهت شمال غرب - جنوب شرق بوده به صورتی که از صحرای سوریه شروع و بعد از طی عرض کشور عراق وارد مناطق غرب و بخصوص جنوب غرب ایران می شود.
این الگو به نام الگوی تابستانه پدیده گردوغبار در ایران شناخته می شود و به ماه های می، ژوئن و جولای محدود بوده است. اگر شدت این طوفان ها زیاد نباشد کوه های زاگرس همانند سدی در مقابل آنها عمل کرده و از ورود آنها به مناطق شرقی جلوگیری می کند و آنها فقط می توانند وارد منطقه خوزستان شوند.
با افزایش وقایع گردوغبار، الگوهای دیگری از حرکت گردوغبار در کشور مشاهده شده است که الگوی زمستانه نامیده شده است. مکانیزم رخداد این الگو به صورت سیکلونی و مخروطی است و مناطق بیشتری از کشور را در سیطره طوفان های گردوغبار قرار می دهد.
زمان رخداد این الگو بهمن ماه است به صورتی که گردوغبار از هندیجان و ماهشهر بلند شده و وارد عراق و کویت شده و بعد از طی مسیری چرخشی به نقطه شروع خود برگشته و گرد و غبار حاصل شده را به ماهشهر و خوزستان می ریزد.
بی شک رسیدن به نتایج متقن نیازمند صرف زمان و هزینه قابل توجه است. اما در روش توسعه داده شده به وسیله پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری که با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری آزمون شده توانسته تا حد زیادی با سرعت مناسب، هزینه کم و نداشتن تبعات زیست محیطی خسارات و عوامل موثر بر تشدید پدیده گردوغبار را کنترل کند.
به طور کلی طرح های آبخیزداری، بیابان زدایی، آبخوان داری، ذخیره سازی نزولات و درختکاری مثمر و غیر مثمر که می تواند از این بحران ها پیشگیری کند، از سال ها قبل و با هدف بهره گیری بهینه و بیشتر از نزولات جوی و جریان های سیلابی در سالهای مرطوب مطرح گردیده است.
تجربه درخت کاری و بیابان زدایی در سطحی بیش از ۲ میلیون هکتار و مالچ پاشی در سطحی بیش از ۳۰۰ هزار هکتار در کشور وجود دارد. گرچه شکل اقدام و ضرورت اغلب این اقدامات مقابله ای مشخص است و بارها در جلسات مختلف در مقاطع مختلف مورد تصویب قرار گرفته و بودجه ای اسمی و روی کاغذ به آن اختصاص داده شد اما به سبب بوروکراسی معیوب و روش های کاملا دولتی و غیر مشارکتی و استفاده از برخی مواد مالچی یا درختانی که صرفه اقتصادی نداشته یا در پارهای از موارد مضر هم بوده اند با هزینه های زیاد و الگوگیری از روش های بسیار قدیمی نه فقط موفقیت آنها در اثر گذاری و بازگشت سرمایه زیر سوال است بلکه بعضی از این اقدامات موجب شور و قلیا شدن اراضی سنگین دشت های فاقد زه کشی نیز شده است.
بنابراین استفاده از روش های نوین و دانش بنیان به کمک بخش خصوصی می تواند به شکل مناسب تری صورت گیرد.
سریعترین راه پیشگیری از تولید ریزگردها چیست؟
شریفی: اصولا یک مشکلی را که ریشه در غفلت چندده ساله داشته و هنوز هم ادامه دارد را نمی توان سریع و در عرض چند روز یا چند ماه برطرف کرد. کلیه خاک ها و اراضی کشور باید بر مبنای قوانین و آئین نامه های مشخص حفاظت، مدیریت، و بهره برداری شوند و بطور دائم تحت نظارت و پایش باشند و در زمان های مختلف با عنایت به شرایط زمانی و مکانی تصمیمات مناسب برای پیشگیری یا اصلاح امور مربوطه اتخاذ و به مرحله اجرا گذاشته شود.
معمولا تخصیص بودجه های فراوان در شرایط اضطراری، برای اجرای طرح های فوری و عجولانه امکان دارد غیرکارشناسانه و حتی گاهی مضر باشد و در چنین شرایطی سبب تضییع بیت المال شود.
برای حفظ و تقویت پایداری در کشور، این گونه بودجه ها باید در طول زمان و در چارچوب برنامه های سالانه، اختصاص اعتبار به تحقیق و توسعه و طرح الگویی حاصل از نتایج پژوهش و اجرا همراه با مطالعه و نظارت کارشناسی و عمدتاً پیشگیرانه تخصیص داده شود تا از بروز وضعیت های اضطراری جلوگیری و سبب تقویت پایداری در امور کشور شود.
تجربیات موجود در سایر کشورهای جهان همچون در کشور آمریکا نیز می تواند برای کشور مفید باشد. در دهه ۱۹۳۰، بعد از آنکه بیش از ۱۰۰ سال از اراضی کشور آمریکا بهره برداری بی رویه شده بود در اثر تخریب اراضی، پدیده های گردوغبار شدید به وقوع پیوست که زندگی در چند ایالت را فلج کرد، در آن برهه، فرانکلین روزولت رئیس جمهور آمریکا اعلام کردکه «کسی که خاک را تخریب میکند در واقع زندگی خودرا تخریب می کند» و بعد از آن با تصویب سریع قانون حفاظت خاک، و ایجاد سازمان حفاظت خاک، گام های جدی در این حوزه برداشته شد.
این سازمان در ضمن بیش از ۶۰ سال با بررسی ها و اقدامات مستمر توانست ضمن رفع مشکلات موجود، زمینه توسعه پایدار در آن کشور را فراهم آورد. در سالهای اخیر توجه به طرح های بیابان زدایی دارای توجیه اقتصادی، به سبب استمرار آن و استمرار همکاری و مشارکت مردم مورد توجه بوده است. شاید یکی از موفق ترین الگوهای پیاده شده در جهان را بتوان طرح بیابان زدایی اقتصادی در مغولستان داخلی در کشور چین نام برد.
موضوع اصلی این طرح بهره برداری از پتانسیل بیابان ها با نگاه مدیریت جامع حوضه آبخیز و برنامه ریزی پایدار جهت بهره برداری اقتصادی از منابع با هدف استفاده از درآمدهای آن در جهت ارتقای معیشت جوامع محلی، کاهش سطح بیابان ها، کنترل منشاء طوفان های گردوغبار و حفظ مردم در نقاط استراتژیک کشور با درآمد مناسب و افزایش امید به زندگی آنهاست.
آیا می توان از وقوع طوفان های ریزگردی باخبر شد؟
برای منشأیابی، پیشبینی شدت و گستردگی و سرعت انتقال طوفان های گردوغبار از روش های مختلفی همچون مدلهای عددی، تصاویر ماهواره ای و تحلیل های همدیدی استفاده می شود. سازمان جهانی هواشناسی (WMO) چندین مدل پیشبینی و تحلیل و بررسی گرد و غبار تحت عنوان "سامانه هشدار و ارزیابی طوفان های شن و گرد و خاک" (SDS-WAS) با بهره گیری از سامانه های دورسنجی" و اطلاعات جغرافیائی به کمک نرم افزارهای مختلف بخصوص از اطلاعات ورژن جدید MODIS از ماهواره Terra و همین طور سامانه LIDAR که دقت ویژه ای در تفکیک گردوغبار از سایر هواپخش ها یا ائروسل های جو دارد، به اجرا گذاشته است.
پیش بینی طوفان های شن و گرد و خاک توسط این سازمان برای چهار منطقه جغرافیائی در نظر گرفته شده که این دومنطقه خود به دو شبکه تقسیم شده است. یک شبکه برای آفریقا، شرق میانه، و اروپا و شبکه دیگر برای آسیا. شبکه های مذکور این فرصت را در اختیار دانشمندان و سازمان های ذیربط آنها قرار داده تا با همکاری یکدیگر درک بهتری از فرایندهای گردوغبار و چگونگی گسترش آنها داشته و از این طریق با هشدارهای زود هنگام بتوانند از راه پیشگیری از صدمات و خسارات مختلف گرد و خاک؛ منافع جوامع انسانی و سایر عناصر ذیربط را تامین کنند.
در رابطه با این شبکه های دو گانه، ۱۲موسسه، سازمان و دانشگاه بعنوان مرکز پیشبینی طوفان های شن و گرد وخاک انتخاب شده اند که در کشورهای ژاپن، انگلستان، اسپانیا، چین، یونان، کره جنوبی، آمریکا، فرانسه و سویس قرار دارند.
البته بعضی از کشورها مانند ترکیه و ایران به صورت مستقل مدلهای مذکور را در مقاطعی بکار می برند. این مدلها برای پیشبینی بر مبنای مدل رطوبت زمین، پوشش زمین، شدت و همین طور مدت و ادامه باد و چند عامل دیگر طراحی شده و مورد استفاده قرار می گیرد.
خشکسالی و ریزگرد دارای آثار آشکار و پنهانی است که چنانچه به آنها توجه نشود بحران های بسیار گسترده ای را می تواند سبب شود. آثار خسارات خشکسالی و ریزگرد در سالهای اخیر روی برخی حوزه ها همچون منابع آب، بخش کشاورزی، تولیدات دامی، مراتع، مهاجرت، طغیان آفات و بیماری های گیاهی، بهداشت و درمان و محیط زیست بسیار زیاد بوده است.
خشکی و کم بارشی جزو خاصیت و صفت ذاتی اغلب مناطق و نواحی ایران است که بعنوان یک عارضه موقت هر چند سال یکبار در این مناطق تشدید و شدت و تعداد وقایع گردوغبار در این مناطق را حادتر می کنند. خشکسالی یکی از بلایای طبیعی تدریجی و خاموش است که خسارات زیادی به زندگی انسان و اکوسیستم طبیعی وارد می نماید و با وقوع ریزگرد همراه می شود.
تأثیر تدریجی خشکسالی طی یک دوره نسبتاً طولانی صورت گرفته، و امکان تعیین دقیق زمان شروع و خاتمه و وسعت جغرافیایی آن دشوار است. از طرفی نبود تعریف دقیق و قابل قبول جهانی از خشکسالی و ریزگرد به پیچیدگی این پدیده می افزاید. اثرات خسارت بار خشکسالی در ابعاد مختلف، می تواند برنامه ریزی های توسعه ای را گرفتار رکود کرده و بحران های گسترده اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی در نواحی مختلف ایجاد نماید.
نزدیکترین منبع ریزگردی در کدام منطقه کشور قرار دارد؟
شریفی: منابع گردوغبار و ریزگردها تقریباً در تمامی مناطق کشور وجود دارد که بعضی از آنها بعنوان چشمه اولیه و برخی نیز چشمه ثانویه محسوب می شوند. نه فقط کشور ما بلکه برای کل جهان این مورد صادق است.
با وجود رطوبت و بارندگی این ریزگردها امکان ورود به هوا پیدا نمی کنند. هر چه میزان خشکی سرزمینی بیشتر باشد، انتظار می رود که بر شدت و دفعات رخداد گرد و غبار نیز افزوده شود. ناهنجاریها و نوسانات در روند پارامترهای هواشناسی همچون بارندگی و دما یکی از خاصیت های طبیعی چرخه اتمسفر است.
این ناهنجاری ها در خیلی از نقاط دنیا شدید می باشد و سبب اختلال در اکوسیستم طبیعی می شود. خشکسالی ها نشانه روشنی از این نوسانات است که خیلی از مناطق خشک و نیمه خشک دنیا را با شدت های مختلف هر چند سال یکبار دربرمی گیرند.
کاهش شدید بارندگی و دوره های خشک ناشی از آن تاثیر منفی قابل توجهی بر منابع آب گذاشته و دوره های کم آبی و خشکسالی موجب افزایش آلودگی آبها، لطمه هایی همچون زیست محیطی، تاثیرات منفی بر تامین منابع آب شرب سالم و آبیاری می شود.
برخی کارشناسان معتقدند که طرح های مهار کانون های گردوغبار باید بر مبنای مدیریت سرزمین اجرا شود بعنوان مثال مطرح می شود که طرح های بیابان زدایی خوزستان نزدیک به ۳۰ هزار میلیاردریال هزینه دربرداشته است و درختکاری در عرصه هایی که در گذشته تالاب بوده، سبب شد که بخش های وسیعی از نهال کاری ها خشک شود. همین طور تالاب های خوزستان را با اهمیت ترین شریان های حیاتی این استان دانسته و معتقدند که با اهمیت ترین مطالبه فعالان محیط زیست در خوزستان باید تامین حق آبه تالاب ها باشد، برای اینکه بهبود شرایط تالاب های شادگان، هورالعظیم، بامدژ و میانگران، به افزایش تابآوری کمک کرده و بخش بزرگی از ظرفیت گرمایی ویژه را حفظ و ریزگردها را کنترل می کند، حال نظر شما چیست؟
شریفی: اراضی هور عراق که بعنوان باغ های بهشتی معروفند سطحی حدودا برابر ۱۵ تا ۲۰ هزار کیلومتر مربع را پوشش می دهند که در پایین ترین بخش های حوضه بین النهرین (میان رودان Mesopotamian) جایی که رودخانه دجله و فرات جریان دارند. هورها بطور معمول به طور کشیده و دارای شیبی ملایم هستند که در انتهای رودخانه ها و سرشاخه ها ایجاد می شوند که تشکیل هور یا دریاچه را می دهند.
هورها پس از پیمودن یکسری مسیرهای پرپیچ و خم و برگشت آب خلیج فارس تشکیل شده اند. این سطوح نقش برجسته ای را در تاریخ بشر و ساکن شدن او به سمت شهرنشینی داشته است و سومری ها ابتدا در این مناطق (۶ هزار سال پیش از میلاد) ساکن شدند.
این سطوح به طور چشمگیری در بین بزرگترین تالاب ها در جهان و با اهمیت ترین در غرب آسیا قرار دارند و از تنوع بالایی از فون و فلور و جمعیت بشری بیش از ۵۰۰ هزار نفر را دربرمی گیرد و یک نقطه توقف برای پرندگان مهاجر است. بر مبنای گزارشات انتشار یافته ۶۰ درصد ماهی های مصرفی در عراق از هورها به دست می آید. علاوه بر این ذخایر نفتی قابل توجهی در نزدیکی هورها قرار دارند.
چه عواملی موجب خشک شدن هورها بوده است؟
شریفی: چند عامل مهم سبب خشک شدن هورها شده است. رژیم صدام اراضی هور را به منظور این که سربازان بتوانند در این مناطق حرکت کنند زهکشی کرد و از آب این مناطق برای جلوگیری و ایجاد مانع در راه پیشروی سربازان ایرانی استفاده می کرد.
شاید یکی از دلیلهای دیگر خشکاندن هورها این بود که ساکنان هورها از مخالفان رژیم صدام بودند در جهت تسلیم کردن آنها در سال ۱۹۹۱ میلادی مبادرت به بستن آب در راه هورها کرد و به جهت اینکه ارتش بعث بتواند در هورها حرکت نماید حکومت مرکزی آغاز به اجرای پنج طرح زهکشی بزرگ برای پیشگیری از رسیدن آب رودخانه های دجله و فرات به سمت هورها کرد.
بعدا ارتش بعث حمله بزرگی را بر ضد ساکنان هورها با بهره گیری از توپخانه، خمپاره انداز و به صورت زمینی را اجرا و این سطوح به دنبال مهمات نظامی و گازهای سمی در سطح بالایی آلوده شده است. عامل مهم دیگر در خشک شدن جلگه عراق و هورها و به وجود آمدن ریزگردها طرح گاپ (GAP) در شمال شرق ترکیه که در سال ۱۹۷۷ میلادی حکومت ترکیه پروژه ای تحت عنوان پروژه آناتولی جنوب شرقی را آغاز کرد.
اجزای اصلی این پروژه شامل ساخت ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه برق آبی که ۱۷ هزار هکتار اراضی کشاورزی را نیز تحت آبیاری قرار می دهد. طرح گاپ در جهت آبیاری ده ها میلیون هکتار اراضی طراحی شده است.
احتیاج آب برای آبیاری اراضی کشاورزی از رودخانه فرات در ترکیه ۱۵.۷ میلیارد متر مکعب، سوریه ۱۱ میلیارد مترمکعب و عراق ۱۳ میلیارد مترمکعب است.
درحالی که تقاضای آب در ترکیه حدود ۱۵.۶ میلیارد مترمکعب در سال است، حجم کل ذخیره گاه های آبی این کشور به ۱۹۵ میلیارد مترمکعب در سال می رسد و ترکیه مدعی است از این آبها برای برق آبی استفاده می نماید و حق آبه پایین دست را مطابق قبل در نظر گرفته است.
با نرخ رشد فعلی جمعیت در ترکیه، جمعیت این کشور در سال ۲۰۲۵ میلادی به ۹۱ میلیون نفر خواهد رسید که تقاضای آب آنها ۲۶.۲۸ میلیارد مترمکعب خواهد بود. این حقیقت که ترکیه می تواند به صورت یکطرفه آب رودخانه های فرات و دجله را مهار کند نگرانی حیاتی برای مناطق پایین دست و ایجاد گردوغبار برای همسایگان است چه بسا این که منابع آبی مناطق پایین دست وابستگی شدیدی به این دو رودخانه دارند.
فروپاشی سطح آب در این رودخانه به سرعت صورت گرفته است به نحوی که سطح آب در فرات در سال ۲۰۰۵ میلادی به میزان ۹۵۰ متر مکعب در ثانیه بوده است و الان به میزان کمتر از ۲۰۰ متر مکعب بر ثانیه رسیده است. با این وجود، توسعه بالادست رودخانه فرات و دجله منجر به کاهش آب در دشت های پایین دست شده است و این مشکل احیانا با معرفی مصارف جدید با گذشت زمان افزایش خواهد یافت.
گفته می شود ریگ پاشی جایگزین مناسبی بجای مالچ پاشی برای مقابله با ریزگردها است، ریگ پاشی (به دلیل حفظ محیط زیست، هزینه کم، کاشت گیاه، ماندگاری طولانی و طبیعی آن) روی کانون های تولید ریزگردها، بجای مالچ پاشی (هزینه زیاد، آلوده کردن خاک و ماندگاری بوی بد ناشی از آن به مدت پنج سال) سریعتر اجرا می شود. نظر شما چیست؟
شریفی: طی سالهای ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۰ آزمایش الگوهای مختلف تثبیت خاک با بهره گیری از ساقه های نی، موانع تخته ای، ساقه های پده و مالچ نفتی، درختکاری و... پی ریزی شد و دفتر مالچ های نفتی با بهره گیری از مواد نفتی مازاد پالایشگاه ها مبادرت به مالچ پاشایی جهت تثبیت ماسه های روان کرد که بعضی از این روش ها تا همین اواخر ادامه داشته است.
به علت گران بودن مالچ نفتی و همین طور اثرات نامطلوب زیست محیطی آن سعی شده تا جایگزینی برای آن پیدا شود و مورد استفاده قرار گیرد. طی سالهای اخیر برای پیدا کردن جایگزین مناسبی برای مالچ های نفتی. اشخاص مختلفی مبادرت به تهیه مالچ های مختلف کردند و بعضی از این مالچ ها مورد بررسی قرار گرفته و نسبت به سایرین در زمینه تثبیت ماسه زارها برتری داشته اند.
در رابطه با پخش مالچ شنی در سطوح زمین، آزمایشاتی در سمنان و خوزستان انجام شده است و نشان داده که با وجود اثرگذاری به سبب موجود نبودن در محل و هزینه بالا (برای حمل و پاشش) و مدفون شدن در وقایع بعدی ریزگرد، مورد استقبال قرار نگرفته است.
استفاده از بادشکن، پوشش گیاهی و خاک پوش های مختلف برای پوشش و تثبیت خاک و پیشگیری از فرسایش و انتقال آن (مالچ های نفتی، پلیمری، زیستی، قلوه سنگ، لاشه سنگ، بقایای گیاهی، معدنی، نانو و یا سایر پوشش های مصنوعی) برای تثبیت خاک از گذشته مورد استفاده بوده است.
در کنار این اقدامات، اطلاع رسانی و ارائه توضیحات لازم به مردم در شرایط بروز بحران برای انجام اقدامات ضروری و فوری، کنترل ترددهای بی رویه و فرهنگسازی در این حوزه و افزایش نظارت های ضروری در مناطق بحرانی، نیز ازجمله اقدامات ضروری تلقی می شود.
باید توجه کرد که علت ریشه ای تمامی عوامل در بروز ریزگرد، تغییرات در میزان بارندگی و کاهش آب ورودی به کانون های بحرانی است. هر چند که در بین عوامل مختلف میزان پوشش گیاهی اهمیت و جایگاه مهمی دارد، اما باید توجه داشت که تمامی عوامل طبیعی موثر در ایجاد گرد و غبار به نحوی از انحاء به آب و رطوبت خاک وابسته است.
اجرای برنامه های مقابله با ریزگردها تا چه میزان عملیاتی شده و با چه موانعی روبرو هستند؟
شریفی: پدیده وقوع ریزگرد بطور خاص و بیابان زایی به طور عام مقوله ای ملی، فرابخشی و حتی بین المللی است و مهار و کنترل آن در ظرف وظایف یک وزارت خانه یا حتی دولت نمی گنجد. برای توقف اقدامات مخرب همه آحاد کشور وظیفه جدی دارند.
سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری از بعد اجرائی و مدیریتی در عرصه های طبیعی و بیابانی و دستگاههای اجرایی، عمرانی، توسعه ای و مردم از زاویه اجتناب از اقدامات تشدید کننده گردوغبار و سازمان حفاظت محیط زیست از بعد نظارتی و ممانعت از اقدامات مخرب مسئولیت دارند.
به دلیل مخدوش شدن مسئولیت ها و اختصاص اعتبار اجرائی به بخش نظارتی و اقتصادی نبودن فعالیت ها و سرعت کم آنها نمی توان اظهار داشت که اقدامات موفق بوده و در جای خود باید مورد ارزیابی جدی قرار گیرد. ساختار مناسب ساختاری است که در آن کشاورزان، دانش آموزان و آحاد مختلف مردم (شهری و روستایی) حضور دارند.
ما حتی در ساختار بالا به پایین دولتی هم جدی نبودیم برای اینکه اگر این گونه بود الان مساله کنترل ریزگردها مجری داشت. وقتی سازمانی می گوید من ناظر هستم چرا به آن بودجه اجرائی اختصاص می دهند.
برای موفقیت در کنترل پدیده گردوغبار و ریزگرد چه اقدامات و تدابیر جدیدی لازم است؟
شریفی: نخستین و با اهمیت ترین کار تعیین سازمان متولی مدیریت و حفاظت خاک در کشور با بهره گیری از نیروها و امکانات موجود و به کارگیری متخصصان ذیربط، در شرایط فعلی اعتبار اختصاصی دولتی باید بدست دستگاه اجرائی داده شود و مشروط به مشارکت مردمی و ورود بخش خصوصی هزینه شود که هم اکنون این شرایط در کشور مهیا نیست.
در ادامه باید یکسری اقدامات صورت گیرد که شامل سیاستگذاری مناسب در ارتباط با فعالیتهای کشاورزی، دامداری، معدن کاوی، نظامی، جاده سازی، عمران و سایرفعالیت های موثر در ایجاد مشکل، به حداقل رساندن دست خوردگی خاک ها در کلیه فعالیتهای انسانی و مراقبت از پوشش گیاهی طبیعی، ترویج کشاورزی حفاظتی یعنی استفاده از روش های بدون شخم و بی خاک ورزی (No Tillage)و حفظ پوشش اراضی در همه زمان ها بخصوص در فصول بحرانی، فرهنگ سازی مناسب در مورد نحوه بهره برداری از منابع خاک در فعالیتهای مختلف با بهره گیری از رسانه ملی و سایر مراکز فرهنگی و رسانه ای کشور، پایش مستمر خاک ها و اراضی مناطق مختلف مناطق کشور و بررسی های علمی و فنی دوره ای و تعریف پروژه های مناسب اجرائی به پیشگیری های لازم، درختکاری، بوته کاری، بذرپاشی و استقرار و تقویت پوشش گیاهی در کل کشور بخصوص در داخل یا اطراف کانون های بحرانی تولید گردوغبار در طرح های دانش بنیان بخش خصوصی است.
همچنین راه اندازی بادشکن در کانون های بحرانی، حاشیه جاده ها و سایر اماکن و تاسیسات لطمه پذیر، رعایت ضوابط و استانداردهای حفاظت خاک و محیط زیست در کلیه پروژه های عمرانی و فعالیتهای اقتصادی کشور، توجه جدی به مباحث تخصصی و نظرات متخصصان و تشکل های علمی مردم نهاد و جلب مشارکت آنها در رفع مشکلات و اجتناب از تغییر چرخه آبی و رهاسازی آب کافی از بالا دست و اهتمام در حفظ رطوبت خاک از اقداماتی است که باید پیگیری شود.
در این صورت بدون استفاده از مالچ نفتی که مخرب محیط زیست است، با بهره برداری خردمندانه از نزولات آسمانی و پیشگیری از تبخیر و هدررفت سیلاب و با اقدامات آبخوان داری می توان با سرعت مناسب، اراضی تخریب شده منشا گرد و غبار را احیا و این اراضی را به عرصه تولید و اقتصاد دانش بنیان، تولید علوفه و گیاهان دارویی مقاوم به خشکی و تولید انرژی پاک تبدیل کرد.
آیا مردم و بخش های خصوصی و دانش بنیان می توانند در مهار ریزگردها و خشکسالی نقشی داشته باشند؟
شریفی: در دهه اخیر توجه به طرح های بیابان زدایی دارای توجیه اقتصادی، به سبب استمرار آن و استمرار همکاری و مشارکت مردم در کشورهای دیگر مورد توجه بوده است. حضور و مشارکت مردمی، بخش خصوصی و شرکتهای دانش بنیان در امر بیابان زدایی اقتصادی بسیار مهم و ضروریست.
مهمترین چالش، فقدان مدیریت هماهنگ کنترل عوامل انسانی بیابان زا است که باید با قانونمند شدن الزام رعایت شاخص ها و معیارهای بیابان زایی توسط تمام دستگاههای دولتی و غیر دولتی و بهره برداران در تمام طرح ها و برنامه ها عینیت یابد. این معضل و چالش بزرگ، لازم است با چه سرعتی مناسب و با تاکید بر منابع بخش خصوصی و منابع بین المللی و با بسیج مردمی و با الگوهای آزمایش شده مرتفع شود.
در کشور ما کارهای بسیار بزرگ و موفقی انجام شده که موضوع گردوغبار در مقابل آن مشکل کوچکی شمرده می شود. بعنوان مثال در زمان دفاع مقدس بدون امکانات و تجهیزات و فقط به این علت که اراده محافظت از مملکت، انسجام، یکپارچگی و بسیج مردمی وجود داشته، با امکانات کم، اقدامات بزرگی به سرانجام رسید.
بنابراین این ظرفیت و توان وجود دارد و الان هم اگر اراده منسجمی برای عمل وجود داشته باشد، باز جوانان این مرز و بوم قادر خواهند بود کارهای بزرگتری را هم به نتیجه برسانند. مضافا اینکه، مشکل ریزگردها مسئله غیر قابل حلی نیست برای اینکه این مشکل در مناطقی از کشور ما و در کشورهای دیگر مثل چین و آمریکا حل شده ازاین رو اگر خوب کار شود حل این مشکل نباید بیشتر از سه سال زمان برای کنترل آن نیاز باشد.
نباید برای حل معضل فقط به سیستم اداری تکیه کرد، بلکه باید ابتدا اراده بوجود آید، ساختار مناسب طراحی شود، موانع اداری مرتفع گردد و نهایتاً از ظرفیت های بخش خصوصی و مردم همچون کشاورزان و دانش آموزان، دانشجویان و بسیجیان استفاده گردد.
خواست و تغییر رویکرد و گذشتن از سیستم کلاسیک قدیمی برای انجام کار و روی آوردن به مشارکت مردم در روستاها و شهرها و پشتیبانی از آنها و بکارگیری روش های نوین و فناورانه همچون راه هایی است که می توان با مدد از آنها بر این پدیده غلبه کرد.
با بهره برداری علمی و خردمندانه از نزولات آسمانی و پیشگیری از تبخیر و هدررفت سیلاب و با اقدامات آبخوان داری می توان اراضی تخریب شده منشا گردوغبار را احیا و این اراضی را به عرصه تولید و اقتصاد دانش بنیان، تولید علوفه و گیاهان دارویی مقاوم به خشکی و تولید انرژی پاک تبدیل کرد.
با حذف موانع اداری و اعطای مشوق های لازم برای سرمایه گذاری در عرضه های بحرانی، می توان به احیا و بازسازی بیش از ۳۰ میلیون هکتار عرصه های بیابانی و امیدوار بود. اجرای این گونه طرح ها می تواند الگوی مناسبی برای دیگر کانون های ریزگرد باشد.
با اجرای تلفیقی این گونه طرح ها، علاوه بر مقابله پدیده ریزگردها می توان ظرفیت های تولید کشاورزی، علوفه و تولید انرژی های خورشیدی، بادی هم دست یافت. افزایش تعاملات منطقه ای با کشورهای کانون ریزگرد از طرفی می تواند تا حدود زیادی از بروز بحران های آینده جلوگیری نماید.
بیش از ۳۰ میلیون هکتار عرصه های بیابانی و کانون های گردوغبار اگر خوب استفاده گردد و موانع اداری برداشته شود و مشوق های لازم برای سرمایه گذاری خطر پذیر فراهم گردد، ظرفیت بالقوه ای است که با کمک مردم، بخش خصوصی و شرکتهای دانش بنیان و جوانان مستعد می تواند به طور تلفیقی، ظرفیت های تولید کشاورزی، علوفه، تولید انرژی خورشید، باد، زمین و تولید گیاهان منحصربفرد مقاوم به خشکی آن به صورت پایدار استفاده گردد. در آن صورت پدیده گرد و غبار محلی هم کنترل خواهد شد.
نتایج تحقیقات پژوهشگران در طرح الگویی منطقه هندیجان نشان داده است که این کار ظرف مدت سه سال می تواند به نتیجه اولیه خود برسد.
منبع: iostools.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب